Nie jest łatwo policzyć wyspy znajdujące się w Trójmieście. Niektóre są tak małe, że można je przeoczyć. Z kolei ta, o której dzis piszemy, jest tak duża, że można pomylić ją ze stałym lądem.
Wyspy i wysepki. Ile ich jest w Trójmieście?
Wyspa od niespełna 200 lat
Wyspa Portowa, nazywana też
Wyspą Stogi czy
Wyspą Ujścia, powstała zimą 1840 roku, gdy płynąca Wisła woda przerwała wydmy w
Neufähr (obecnie Górki), oddzielające rzekę od morza. Nowe ujście, które podzieliła osadę na Górki Zachodnie i Górki Wschodnie, nazwano Wisłą Śmiałą. Tym sposobem obszar o powierzchni 26 km kw., leżący pomiędzy dwoma ujściami Wisły, stał się wyspą.
Jedna wyspa i trzy dzielnice...
Dziś teren wyspy podzielony jest między aż trzy dzielnice: Krakowiec - Górki Zachodnie, Stogi i Przeróbkę. Górki Zachodnie i Krakowiec zajmują wschodnią część Wyspy. Stogi znajdują się w jej środkowej części, ciągnąc się od Martwej Wisły do Portu Północnego. Natomiast Przeróbka zajmuje zachodnią część nad Martwą Wisłą - od mostu wantowego, po lewej stronie
Trasy Sucharskiego aż po
Westerplatte.
...oraz trzy nazwy
W 1945 roku obszar ten uzyskał polską nazwę Wyspą Ujścia przyjmując tłumaczenie z niemieckiego
Insel Münde. Tym bardziej, że od wschodu było ujście Wisły Śmiałej a na zachodzie ujście Martwej Wisły na Westerplatte. Po oficjalnej zmianie nazw pod koniec 1946 roku stał się Wyspą Stogi, gdyż ta dzielnica była największa na wyspie. Gdy w latach 70. zbudowano Port Północny i rozszerzono granice portu gdańskiego do Wisły Śmiałej przyjęto nową nazwę - Wyspa Portowa.
Obok nabrzeży portowych, Wyspa ma dwa historyczne, wręcz symboliczne dla Polski miejsca - Westerplatte z Pomnikiem Obrońców Wybrzeża i Twierdzę Wisłoujście. Poza tym piękną plażę w Stogach, przystanie i kluby żeglarskie w Górkach Zachodnich i w Krakowcu, unikatowy las wydmowy z Pustym Stawem i Jeziorem Bursztynowym.
Zanim wyspa stała się wyspą
Jeszcze do roku 1840 Mierzeja Gdańska ciągnęła się na długości stu kilometrów wzdłuż brzegu Zatoki Gdańskiej. Na zachodzie zaczynała się ujściem Wisły Gdańskiej do morza tuż za twierdzą zbudowaną na prawym brzegu dla strzeżenia wejścia do portu. Na krańcu wschodnim dochodziła do Piławy (obecnie Bałtyjsk w obwodzie królewieckim).
W czasach rozbicia dzielnicowego (XII-XIII wiek) mierzeja należała do książąt gdańskich, a w latach 1308 - 1454 do Zakonu Krzyżackiego. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej król Kazimierz Jagiellończyk oddał posiadłości na mierzei Głównemu Miastu Gdańsk. Ten stan trwał do drugiego rozbioru Polski w 1793 roku. Wtedy tereny te przeszły pod panowanie pruskie.
Mierzeja w najszerszych miejscach miała kilka kilometrów. Za szeroką piaszczystą plażą ciągnął się pas zalesionych wydm i dalej łąki po nadwiślański brzeg.
Już w XIV wieku z Mierzei wyodrębniła się na zachodnim krańcu wyspa Holm (
Holm, czyli Ostrów. 700 lat wyspy w centrum Gdańska). Łacha Bosmańska połączyła nurt Wisły w jej zakolu naprzeciw gdańskiego grodu. Na prawym brzegu nowej łachy założono dwa majątki ziemskie z wiatrakami - Mały i Wielki Holender.
Dalej na północ, u samego ujścia Wisły, najpierw była strażnica strzegąca wejście do portu gdańskiego. To tutaj pod koniec XIV wieku krzyżacki urzędnik
mündemeister pobierał opłatę od przepływających statków przeznaczoną na pogłębianie toru wodnego. Sto lat później w miejsce strażnicy wzniesiono wieżę otoczoną blokhauzem. Obiekt ten pełnił też rolę latarni. W następnych latach wokół wieży zbudowano
kwadratowy fort, który stał się
twierdzą otoczoną fosą.
Chłosta, robaki i śmierć. Niedole żołnierzy z twierdzy Wisłoujście
W XVI wieku na tym obszarze oprócz twierdzy były następujące osady: Górki (
Neufahr), Krakowo (
Krakau), Hejbudy (
Heubude), Minda (
Münde) oraz Rzym (
Sand Krug), karczma z majątkiem G. Zimmermanna.
Szlak handlowy z Gdańska do Królewca
Po wydmowym wale Mierzei wiódł szlak handlowy z Gdańska do Królewca, stolicy Prus Książęcych. Wyjeżdżając z miasta Bramą Żuławską trakt zmierzał do Gęsiej Karczmy nad Wisłą, gdzie była przeprawa na drugi brzeg. Tam znajdowały się łąki i las dochodzący do plaży nad Zatoką Gdańską.
Trakt wiódł w kierunku wschodnim i do Bąsaka (dzisiejsze Sobieszewo) powstawały karczmy: Duczke w Hejbudach (dzisiejsze Stogi), Rzym - Sand Krug w Krakowie (dziś Krakowiec) oraz w Nowym Promie czyli w Górkach.
Z tego traktu korzystała też poczta królewska z końmi rozstawnymi, stacjonującymi w przydrożnych karczmach. W Narmeln (dzisiaj pierwsza miejscowość po rosyjskiej stronie granicy), wówczas ostatniej osadzie na Mierzei, która należała do miasta Gdańska, następowało przekazanie przesyłek poczcie elektorskiej dowożącej je do Królewca.
Woda z Wisły omija zator lodowy i powstaje Wyspa Ujścia
Żuławy i Gdańsk położone w delcie Wisły były zawsze narażone na powodzie, szczególnie w okresie zimowo wiosennym. Wielka woda co kilkanaście lat zalewała tereny na polderach a
powódź w 1829 roku dotknęła nie tylko obszary depresyjne. Pod wodą znalazło się ponad 65 proc. powierzchni Gdańska, w tym Ołowianka i Wyspa Spichrzów, a na Mierzei Gdańskiej Stogi, Wisłoujście i Krakowiec leżące nad Wisłą.
Jedenaście lat później przed Żuławami i Gdańskiem pojawiła się groźba wielkiej powodzi. W styczniu 1840 roku nagła odwilż w górnym biegu Wisły spowodowała ruch kry lodowej. Na północy panował mróz, który skuł lodem rzeki i rowy na Żuławach. Naturalne odnogi królowej rzek - Nogat i Szkarpawa (Wisła Elbląska) z powodu zalodzenia nie przyjmowały płynącej kry, która siłą rzeczy kierowała się Wisłą Gdańską. Powstał kilkunastokilometrowy zator lodowy od Górek do Westerplatte, a napływające z południa wody szukały jakiegokolwiek ujścia.
W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 roku spiętrzona woda przerwała szerokie na ponad 2 kilometry wydmy i sama utworzyła nowe ujście do morza. Przełom nazwany po niemiecku
Weichseldurchbruch, który polski poeta i geograf
Wincenty Pol ochrzcił
Wisłą Śmiałą nie tylko podzielił Górki na Wschodnie i Zachodnie.
Wisła bardzo śmiała. Jak powstało nowe ujście największej polskiej rzeki
Z zachodniego krańca Mierzei Gdańskiej powstała nowa wyspa, której granice wyznaczały:
- stare ujście na zachodzie za twierdzą w Wisłoujściu,
- nowe ujście na wschodzie w Górkach,
- brzeg Zatoki Gdańskiej na północy,
- Wisła Gdańska na południu.
Insel Münde czyli Die Nehrung do 1945 roku
Nowe ujście Wisły sprawiło, że dawnym korytem płynęło mniej wody, stąd nazwę Wisły Gdańskiej zmieniono na Martwą Wisłę. Zapiaszczone stare ujście za twierdzą w latach 1845- 47 zamknięto groblą, a nurt rzeki skierowano kanałem w kierunku Nowego Portu, gdzie uchodziła do morza.
W ten sposób powstał Półwysep Westerplatte z połączenia West Plaate z Ost Plaate, które było już na Mierzei Gdańskiej.Do końca XIX wieku Wyspa Ujścia (
Insel Münde), którą na niemieckich mapach określano jako Die Nehrung (mierzeja), miała charakter rolniczo - rekreacyjny. Wsie
Westlisch Neufähr (Górki Zachodnie, 697 mieszkańców),
Krakau (Krokowo, 514 mieszkańców),
Heubude ( Hejbudy, 1420 mieszkańców),
Troyl (Przerabka, 359 mieszkańców),
Münde (Wisłoujście, 1467 mieszkańców) i obszar dworski
Rieselfeld (Sączki, 30 mieszkańcami) wchodziły w skład powiatu gdańskiego. Tylko w Sączkach i na Przeróbce nie było przystani
rybackich.
Do 1869 roku pomiędzy Wisłoujściem a Hejbudami rósł las świerkowy i były łąki. Po zniwelowaniu, osuszeniu i zdrenowaniu ok. 200 ha obszaru, utworzono tu pierwszą gdańską oczyszczalnię ścieków. Natomiast w okolicy przeprawy promowej po przeciwnej stronie Gęsiej Karczmy z biegiem Wisły przerabiano dostarczane z głębi Polski zboża przed skierowaniem go do gdańskich spichlerzy. Proces ten polegał na szuflowaniu i osuszaniu ziarna.
Stąd też wzięła się nazwa tego miejsca jako Przerabka bądź Przeróbka.
Na północy, na plażach od Westerplatte po Górki Zachodnie, powstawały kąpieliska:
Ostseebad Westerplatte,
Ostseebad Weichselmünde,
Ostseebad Heubude.
Plaża Westerplatte podzielona na odrębne sektory plażowe dla mężczyzn i kobiet przedzielone sekcją rodzinną (herrenbad, damenbad und familienbad).
Westerplatte: kąpielisko, z którego zostały tylko pocztówki
Kąpielisko w Stogach: od Spechta przez Pasanil do MOSIR-u
Na początku XX wieku pogłębiono Łachę Bosmańską rozdzielającą Wyspę Ujścia i Holm w celu budowy Portu Cesarskiego.
Na zachód od Przeróbki po Wisłoujście powstały nowe nabrzeża portowe, do których w 1905 roku doprowadzono tory kolejowe. Nowa linia
Holmbahn połączyła stacje rozrządową Gdańsk Południe z wyspą Holm poprzez Orunię, Olszynkę, Sienną Groblę, most kolejowy na Martwej Wiśle, Przeróbkę i z Portu Cesarskiego promem kolejowym na Holm. Linia ta została przedłużona z Przeróbki do nowo zbudowanego basenu węglowego w Wisłoujściu a następnie na Westerplatte.
Jak budowano kolej do portu w Gdańsku na przełomie XIX i XX wieku
Na Przeróbce w 1912 roku otwarto Główne Warsztaty Kolejowe (Eisenbahn Hauptwerkstaatt Danzig - Troyl) naprawiające lokomotywy i wagony. W 1907 roku w granice administracyjne Gdańska włączono Przeróbkę a w 1914 roku pozostałe wsie i osady na Wyspie Ujścia, z których największe były Hejbudy (Stogi), w tym czasie mieszkało tam ponad trzy tysiące osób.
Po I wojnie światowej, na terenach po zdewastowanym przez sztorm kąpielisku na Westerplatte powstała polska Wojskowa Składnica Tranzytowa. Był to specjalny teren w porcie przeznaczony do wyładunku sprzętu wojskowego. Dla ochrony tego obiektu utworzono oddział wartowniczy złożony z polskich żołnierzy. W 1925 roku do Składnicy doprowadzono tory kolejowe od stacji Gdańsk Przeróbka (
Danzig Troyl). Atak na tę placówkę rozpoczął II wojnę światową. Trwająca siedem dni obrona Składnicy stała się symbolem męstwa polskiego żołnierza.
W Wisłoujściu, tuż przed twierdzą, wykopano nowy basen portowy dla przeładunku węgla i rudy żelaza oraz wybudowano dla rybaków z Półwyspu Helskiego pochodzenia niemieckiego osiedle domków i nazwano je "Neu Hela" (Nowy Hel).
Jak i dlaczego zniknęło osiedle na Wisłoujściu
W Hejbudach (Stogi) za czasów Wolnego Miasta Gdańska w 1921 roku powstała fabryka wyrobów pasmanteryjnych
Danziger Heubude Gummiband-Weberei (późniejszy "Pasanil").
100-letnia fabryka Pasanil idzie do rozbiórki
Sześć lat później oddano dwutorową linię tramwajową z pętlą nieopodal plaży. "Czwórka" z Placu Hanzy jechała przez ulicę Długą,
Długie Ogrody, Bramę Żuławską, Most Siennicki na Martwej Wiśle i Przeróbkę na Stogi pod samą Strandhalle.
90 lat trasy tramwajowej na Stogi
Powrót wyspy do Polski
Po zakończeniu II wojny światowej nadano polskie nazwy wszystkim miejscom na wyspie. I tak
Die Nehrung nazwano Wyspą Ujścia,
Heubude - Siankami,
Westlisch Neufähr - Górkami Zachodnimi,
Krakau - Krokowem,
Troyl - Zawiślem lub Trojanem,
Rieselfeld - Sączkami,
Münde - Wisłoujściem. Tylko nazwę Westerplatte zachowano ze względów symbolicznych.
Dopiero później (1947 i 1949 r.) Krokowo zostało Krakowcem, Zawiśle czy Trojan Przeróbką a Wyspa Ujścia - Wyspą Stogi.
W 1947 roku Zarząd Miejski podzielił Gdańsk na osiem dzielnic:
- Śródmieście,
- Siedlce,
- Wrzeszcz,
- Oliwa,
- Nowy Port,
- Zawiśle - Sianki,
- Dolne Miasto,
- Orunia.
Po zatwierdzeniu urzędowych nazw polskich w 1949 roku nazwe dzielnicy szóstej zmieniono na Przeróbka - Stogi. Jej zasięg terytorialny obejmował całą Wyspę Stogi, od Westerplatte i Wisłoujścia na zachodzie poprzez Przeróbkę i Stogi po Krakowiec i Górki Zachodnie nad Wisłą Śmiałą.
W 1954 roku podzielono Gdańsk na trzy dzielnice - Śródmieście, Wrzeszcz i Portowa.
W granicach nowej dzielnicy Portowa znalazła się cała Wyspa Stogi, Nowy Port,
Brzeźno, tereny na wschód od linii kolejowej z Gdańska do Nowego Portu (ul. Jana z Kolna, Zielony Trójkąt, Letniewo) i tereny stoczniowe (Stoczni Gdańskiej, Stoczni Północnej i Remontowej - GSR).
Jak Wyspa Stogi stała się Wyspą Portową
Pod koniec lat 60. XX wieku zapadła ważne decyzje nie tylko dla Gdańska ale dla polskiej gospodarki. Budowa Portu Północnego i rafinerii ropy naftowej z nim połączonej wpłynęła na losy Wyspy Stogi.
Konsekwencją tych przemian było też wyburzenie będących w dobrym stanie technicznym domów przy ul. Burtowej tworzących osiedle Nowy Hel oraz leżących po sąsiedzku nad Martwą Wisłą zabudowań Wisłoujścia. W tym miejscu w latach 70. powstał "Siarkopol". Łącznie z tego terenu wykwaterowano prawie 1500 osób.
Całą Wyspę objęto granicami portu z wyłączeniem zabudowy mieszkaniowej na Przeróbce, Stogach, Krakowcu i Górkach Zachodnich, obszaru Lasu Miejskiego oraz terenu wojskowego na Półwyspie Westerplatte. Te enklawy stanowiły ok. 30 proc. powierzchni Wyspy. W latach 70. XX wieku przyjęto też termin Wyspa Portowa zamiast Wyspy Stogi.
W 1992 roku Rada Miasta podzieliła Gdańsk na 30 jednostek pomocniczych - dzielnic (powyżej 20 tys. mieszkańców) lub osiedli. Stogi z Przeróbką oraz Krakowiec z Górkami Zachodnimi były osiedlami. W 2010 roku rozdzielono Stogi i Przeróbkę a od 2014 roku wszystkie jednostki pomocnicze stały się dzielnicami.
Komunikacja z Wyspą Portową
Do końca XIX wieku na Wyspę można było dostać się albo promem albo statkiem żeglugi przybrzeżnej. Promy pływały pomiędzy Nowym Portem a Westerplatte, Nowym Portem a Wisłoujście, Gęsią Karczmą a Przeróbką oraz pomiędzy Górkami Zachodnimi a Płonią i drugi do Górek Wschodnich na Wyspie Sobieszewskiej.
Pierwszy most zbudowano w 1905 roku w związku z powstaniem Holmbahn. Kolejowy most obrotowy łączył stację rozrządową Gdańsk Południe z nowo powstałym Portem Cesarskim, a w późniejszych latach z nabrzeżami portowymi na wschodnim brzegu Martwej Wisły oraz z wybudowanym w latach 70. XX wieku Portem Północnym. Zlokalizowany w okolicy Białego Dworku i Przeróbki most w 2016 roku zastąpiono nowym o konstrukcji łukowej z dwoma torami.
W 1912 roku oddano pierwszy most drogowy, który połączył Sienną Groblę z Przeróbką. Most zastąpił zlokalizowaną po sąsiedzku przeprawę promową. Był zbudowany z trzech części, z których środkowa podnosiła się umożliwiając przejście statkom.
W 2001 roku otwarto drugi most drogowy nad Martwą Wisłą, łączący Wyspę Portową z Rudnikami. Po latrach stał się on elementem Trasy Sucharskiego, szlaku komunikacyjnego z Portu Północnego i Terminalu DCT do Obwodnicy Południowej Gdańska.
Ostatnią przeprawę promową na Wyspę Portową zamknięto w związku z wybudowaniem w 2014 roku tunelu pod Martwą Wisłą łączącym Trasę Sucharskiego z Letnicą. Tunel składający się z dwóch rur, po jednej dla każdego kierunku ruchu ma długość prawie 1400 metrów (część pod wodą - 1072,5 metra). Dzięki tej inwestycji nie tylko usprawniono komunikację z Wyspą Portową ale połączono też Obwodnicę Południową z północnymi dzielnicami miasta - z Zaspą, Przymorzem i Oliwa z pominięciem Śródmieścia.
Bibliografia:
- Kazimierz Łomniewski "Ujście Wisły" Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego tom XXIX (1959) Zeszyt 4 Kraków 1960,
- Olaf Krause, Rafał Krause "Stogi - Dawny kurort na Wyspie Ujścia" Gdańskie Miniatury, Instytut Kultury Miejskiej (https://gdanskieminiatury.ikm.gda.pl>2015.04),
- Klaudiusz Grabowski "Przeróbka" Studium historyczno-przestrzenne wykonane na potrzeby festiwalu NARRACJE 2021 (https://narracje.eu>N13_Przerobka),
- Ewa Kowalska "Krakowiec - Górki Zachodnie. Pomysł na spacer w Gdańsku" iBedeker 18.03.2018.
- Michał Lipka "Historia gdańskiej Twierdzy Wisłoujście" 4.04.2012 na portalu trojmiasto.pl
Wyspy i wysepki. Ile ich jest w Trójmieście?
Chłosta, robaki i śmierć. Niedole żołnierzy z twierdzy Wisłoujście
Wisła bardzo śmiała. Jak powstało nowe ujście największej polskiej rzeki
Westerplatte: kąpielisko, z którego zostały tylko pocztówki
Kąpielisko w Stogach: od Spechta przez Pasanil do MOSIR-u
Jak budowano kolej do portu w Gdańsku na przełomie XIX i XX wieku
Jak i dlaczego zniknęło osiedle na Wisłoujściu
100-letnia fabryka Pasanil idzie do rozbiórki
90 lat trasy tramwajowej na Stogi
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
