Musiał być jednym z najznamienitszych gdańszczan w historii, skoro do dziś pamiętamy nie tylko o jego odkryciach, ale i o jego gadającej papudze. W najbliższy czwartek obchodzimy 399. rocznicę urodzin i 323. rocznicę śmierci Johanna Hewelke, znanego też pod łacińskim nazwiskiem Hevelius, a po polsku - Jan Heweliusz.
Był synem gdańskiego piwowara, człowieka dość zamożnego, którego stać było, by wysyłać syna po naukę do Holandii.
Młody Hewelke po powrocie do
Gdańska zajął się rozwojem ojcowskiego przedsiębiorstwa. Dzięki małżeństwu z
Katarzyną Rebeschke - córką i dziedziczką innego gdańskiego piwowara - połączył moce przerobowe dwóch browarów.
Prócz tego poświęcał się też swojej pasji naukowej, jaką było obserwowanie nieba i odkrywanie tajemnic Kosmosu.
Swoje obserwatorium założył na dachu własnej kamienicy, która stała u zbiegu ulicy, zwanej "Pieprznym Miastem" (Pfefferstadt), czyli obecnej Korzennej, i ulicy Baumgarta, dziś znanej jako ulica
Heweliusza. 
Gdański astronom do swych pomiarów konstruował własne przyrządy, przy czym - z zadziwiającym uporem - nie widział potrzeby stosowania w nich lunetek, uważając, że jest w stanie wystarczająco precyzyjnie dokonywać odczytów okiem nieuzbrojonym. Z tego powodu wdał się w polemikę z angielskim uczonym,
Robertem Hooke'em, który podważał dokładność pomiarów Heweliusza. Dla rozstrzygnięcia sporu Royal Society przysłało do Gdańska młodego astronoma, by na miejscu przeprowadził obserwacje wraz z Heweliuszem: przy czym gdańszczanin posługiwał się przyrządami własnej konstrukcji, a Anglik weryfikował jego wyniki, używając m. in. kwadrantu z lunetami. Okazało się, że pomiarom Heweliusza nie można nic zarzucić. Warto tu dodać, że ów młody angielski astronom nazywał się
Edmund Halley i dziś jest wspominany jako odkrywca najsłynniejszej komety. Zaś Jan Heweliusz mógł osiągnąć ową nadzwyczajną precyzję pomiarów dzięki temu, że natura obdarzyła go niezwykle ostrym wzrokiem, który udało mu się zachować nawet w dojrzałym wieku.
Pamięć o piwowarze-astronomie przetrwała m.in. w popularnej anegdocie, w której główną rolę odgrywa ulubiona papuga Heweliusza oraz powiedzonko
"Herr Hewelke, nu gohne wi" - w lokalnym żargonie: "Panie Hewelke, idziemy". W ten sposób pracownicy browaru meldowali chlebodawcy pod koniec każdego tygodnia, że zakończyli swą robotę i oczekują na wypłatę.
Rozmaite warianty legendy, opracowane literacko m. in. przez
Franza Augusta Brandstättera,
Waltera Domansky'ego (po niemiecku),
Franciszka Fenikowskiego i
Jerzego Sampa (po polsku), opowiadają o kilku dramatycznych momentach, w których okazywało się, że papuga zapamiętała to zdanie i popisała się umiejętnością jego powtórzenia.
I tak, podczas tragicznego pożaru, jaki w nocy z 26 na 27 września 1679 r. strawił kamienicę astronoma, ktoś z ratujących, zaalarmowany rozpaczliwym "Herr Hewelke! nu gohne wi!", miał wedrzeć się do jednej z izb i znaleźć tam - ni mniej, ni więcej - przerażoną papugę, która dzięki temu ocalała. Innym razem okrzyk ten miał uratować papugę, gdy została schwytana przez łakomego kota. Pogrążony w pracy Heweliusz usłyszał w porę dobiegające z paszczy czworonoga "Herr Hewelke! nu gohne wi!", dzięki czemu zdążył jeszcze wyswobodzić swoją ulubienicę.
Po raz ostatni papuga miała się odezwać podczas pogrzebu swojego pana w 1687 r., w kościele św. Katarzyny. Według jednych autorów, zawołała "Panie Hewelke, idziemy!" i padła martwa na jego trumnę. Inna wersja łączy w jeden epizod pogrzeb astronoma i przygodę z kotem; drapieżny futrzak skorzystał z tego, że po śmierci Heweliusza ludzie zupełnie zapomnieli o ptaku. Ginąc w paszczy swego prześladowcy, papuga po raz ostatni wrzasnęła "Herr Hewelke, nu gohne wi!" i w ten sposób pożegnała swego pana.
Co ciekawe, anegdota o panu Hewelke i papudze zachowała się przez wieki i to nawet w pamięci ludzi, którzy nie mieli pojęcia o życiu gdańskiego astronoma. W nadbałtyckich miastach, położonych na wschód od Gdańska, między innymi w Królewcu i Kłajpedzie, zdarzało się, że goście, żegnając się z gospodarzem, mówili "Herr Hewelke, nu gohne wi" mniej więcej tak, jak obecnie niektórzy używają cytatów z filmów "Miś", "Rejs" albo "Psy". Jeśli zaś ktoś spytał o wyjaśnienie, opowiadano anegdotę o papudze i jej właścicielu nazwiskiem Hewelke, który był a to właścicielem żaglowców z Królewca, a to kupcem z innego miasta, a niekiedy nawet przedsiębiorcą budowlanym czy zarządcą folwarku.
Pokazuje to, że pamięć ludzka rządzi się prawami nie mniej tajemniczymi, niż ruchy ciał niebieskich.
Marcin Stąporek - autor artykułu - pracował w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku i Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Gdańsku. Obecnie jest pracownikiem Biura Prezydenta Gdańska ds. Kultury. Jest historycznym publicystą, związanym z gdańską Akademią Rzygaczy.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
